PortalGuarani.com
Inicio El Portal El Paraguay Contáctos Seguinos: Facebook - PortalGuarani Twitter - PortalGuarani Twitter - PortalGuarani
MARGOT AYALA DE MICHELAGNOLI (+)

  RAMONA QUEBRANTO, 2006 - Novela de MARGOT AYALA DE MICHELAGNOLI


RAMONA QUEBRANTO, 2006 - Novela de MARGOT AYALA DE MICHELAGNOLI

  RAMONA QUEBRANTO

Novela de MARGOT AYALA DE MICHELAGNOLI

Prólogo: Francisco Pérez-Maricevich

Editorial Arandurã,

Asunción-Paraguay, 2006

 
 
Versión digital: BIBLIOTECA VIRTUAL AUGUSTO ROA BASTOS

del CENTRO CULTURAL DE LA REPÚBLICA "EL CABILDO"
 
 
 

RAMONA QUEBRANTO, EL HABLA DESOÍDA


PRÓLOGO

Escribir novelas no es un ejercicio inocente. Leer las, presumo que tampoco lo es. En ambos casos, tanto podemos encontramos con una revelación como con una rebelión, y aún sentir ambas experiencias simultáneamente. Quien se somete al desafío de su escritura, cree saber de antemano adónde quiere llegar, y por qué. Por su parte el lector está como invadido por un impulso a la aventura que toda novela parece prometerle, pero ignora cuán lejos puede ir y de lo que encontrará en su transcurso.


Ramona Quebranto presenta a su lector algo más que una aventura. Su espacio imaginario lo introduce en un mundo cuyo diseño él debe construir activamente a partir de leves indicios referenciales. No se trata, sin embargo, de un mundo alejado de su experiencia cotidiana. Ese mundo está ahí, como una provocación latente y pronto a ocupar con su contradictoria energía el espacio de conciencia que se le debe.

Quienes ese mundo habitan lo poseen con una inmediatez como la de su propio cuerpo. En cierto modo esencial es como la extensión del mismo y fundamento físico de su identidad, puesto que sólo en él y con él se sienten ser ellos mismos en su unicidad y, a la par, en su diferencia. Ese mundo se estructura sobre la ambigüedad, la frustración y el conflicto como efectos de su relación con otro que lo ignora para mejor subordinarlo e impedirle integrarse con sus propios valores y dinamismo. El signo más intenso de ese mundo y de la vida que contiene es el lenguaje en que se comunica y construye su experiencia. En ese lenguaje, la realidad múltiple que lo configura mezcla sus significantes obliga do por compulsiones de significado cuyo sentido refleja el duro empeño de sus hablantes por encontrar un sitio en el ámbito de una nueva comprensión.

Ramona es un completo compendio del contenido de tal mundo y de su registro comunicativo. Sus actitudes, sus valores, sus percepciones y capacidad verbal reflejan activamente el modo de realidad que define la vida del universo humano que la envuelve. Esa, realidad, que es una realidad segmentada, no puede explicarse independientemente de su oposición dialéctica a la otra realidad que la determina social, cultural y económicamente, estableciéndose entre ambas una relación asimétrica, conflictiva y degradante. Ramona sufre como sujeto y objeto de esa relación de tensiones contradictorias, las que la llevan a buscar soluciones in adecuadas, pero proporcionadas por una tradición paternalista heredera de pautas de comportamiento rurales. Las peripecias persuasivas e interesadas de Ramona por introducir sus propios valores culturales en el contexto urbano, que establece su dominación precisamente en función de valores opuestos, no tienen, desde luego, ninguna respuesta, pero sin que tal circunstancia impida a Ramona intentar nuevos proyectos en su búsqueda de participación en la orientación de la conducta en ese contexto.

El mundo de Ramona es el mundo de la pobreza, de la pobreza producida por la compulsión de formas productivas impuestas por una estructura socioeconómica ajena a los valores y destrezas culturales de los que ella proviene. Puesto que esto la somete a la necesidad constante de asimilar nuevos contenidos de experiencia a través de aprendizajes de nuevas prácticas, la cotidianidad de su vida no encuentra más valores significativos que la obediencia a la necesidad y a justificarla con referencia a creencias morales reinterpretadas: La conciencia de Ramona se abre a la generosidad, pero sin perder nunca sus vínculos con la conveniencia. Sin embargo, ésta no se antepone a su autoimagen fraguada en la comprensión de la dignidad que ella siente como núcleo de su merecimiento.

El lector de Ramona Quebranto reconstruye el mundo de Ramona a través de su propia habla. No es mundo descrito ni vida narrada, sino universo que debe extraerse desde el espesor del lenguaje. El texto convierte al lector en un auditor, en un sujeto a la escucha de una suerte de monólogo que debe ir completando imaginariamente allí donde las respuestas requeridas están ausentes. Ramona se abre en lenguaje y es su experiencia de vida conflictuada la que nos comunica. Su lenguaje es la dimensión de su realidad, y esto es tanto como decir que su realidad es búsqueda de lenguaje capaz de iluminar y someter a experiencia comprensible la acumulación heterogénea y fluida de sus componentes.

La construcción del texto encuentra en esta modalidad hablada el mejor recurso para conferir inmediatez y vitalidad al contenido de vida y mundo que propone. Su más relevante virtud, en mi opinión, consiste en privilegiar ese registro socio-lectal (en que la matriz guaraní condiciona la expresión) en términos de habla directa, y espacio de manifestación del mundo vivido por un sector social de que la protagonista es representante y testimonio. Si la literatura es lenguaje y crítica del lenguaje, es tanto más eficaz y congruente consigo misma en la medida en que suponga una denuncia del mundo en tanto referente del lenguaje. Tengo la impresión de que esto se cumple en Ramona Quebranto de una manera al mismo tiempo sutil y abiertamente, si se considera la estrategia lingüística empleada por Margot Ayala de Michelagnoli en la distribución de los códigos en el interior de su texto.

Quiero decir que tal como se ejerce en la realidad sociolingüística del país la asimetría de funciones de nuestras dos lenguas —conforme a la cual el castellano como lengua dominante impone cauces sociales y simbólicos al uso del guaraní—, el texto de Ramona Quebranto dispone el español en función de marco descriptivo, una suerte de límites hacia la exterioridad, y a partir de los cuales se abre el espacio de mundo que el habla acezante de Ramona ocupa y se mueve hacia un interlocutor que se niega a responder, puesto que se le opone como antagonista social privilegiado.

La opción formal escogida por la autora en la resolución técnica del texto, tiene la suficiente propiedad como para permitir conservar la oralidad sustantiva del lenguaje y en este sentido es congruente con el propósito central de su riesgosa experiencia: hacer vivir un mundo a través del habla personalizada y vivaz de la criatura de ficción que lo encarna.

Con Ramona Quebranto Margot Ayala de Michelagnoli ha afrontado un desafío difícil y lo ha re suelto con intrepidez. Su aporte enriquece las experiencias en el campo de la ficción narrativa en nuestro país y debe recibírselo como un estímulo incitante para acompañarlo en su cometido liberador. La autora de muestra con su texto la fuerza de su comprensión y su sensibilidad hacia y para existencias humanas valiosas y auténticas. Su obra es una emocionante apertura a nuevas y provocativas realidades dispuestas a nuestra voluntad de acercamiento y aceptación moral, como condiciones indispensables para hacerles justicia y coadyuvar en su promoción y liberación. Estimo que en el desempeño de este compromiso, Margot Ayala de Michelagnoli nos da con Ramona Quebranto un ejemplo noble y primordial, que proyecta sobre su nombre y su tarea una luz dignificante que consolida y acrecienta el brillo de su ya reconocida reputación.


 
 
 
 
PRESENTACIÓN
 
Esta obra "Ramona Quebranto" la dedico a la mujer del pueblo y a todas aquellas que están abocadas a reivindicar los derechos de la misma.

Trato en ella de transmitir su idiosincrasia, sus grandezas, sus sufrimientos y su profunda filosofía orillera.

He utilizado como herramienta el "Jopara", lenguaje éste que cuestiona continuamente su propia gramática.

Está implícita la intención, en primer término, de denunciar el drama de una realidad social y contribuir a elevar el "Jopara" a nivel literario, y es al mismo tiempo un tímido aporte para la comprensión del bilingüismo paraguayo.

Es la visión de un micromundo rural-urbano, su modo de sentir y pensar, cuyo valor a veces se niega.

Esta exploración examina una serie de fenómenos, que no por ignorarlos dejan de existir, es el "Jopara" una realidad que nace de un contexto histórico, que refleja y un mundo en evolución, que se niega a quedar en moldes fijos, que convive con nosotros. Su presencia es continua, invade estratos sociales, ámbitos culturales.

Es pues el "Jopara" el puente esencial y necesario que une estrechamente dos universos diferentes, a los que facilita su integración, su afirmación. En esta obra, como medio de comunicación, se expone a discusión.

Si "Ramona Quebranto" carece a veces del rigor de las normas establecidas en la narrativa, pienso que es porque se trata de transferir el código de una estructura a otra estructura.

Son los registros de un universo, de un contexto escrito en la memoria, que como "flashes" van surgiendo de su "hábitat" soterrado, formando así el relato, en este caso la historia de Ramona.

 
 
 

CHACARITA

I

En el lugar sembrado de incómodos y serpenteantes senderos, con ajetreo humano y pretensión de calles, asoman por doquier árboles con sus raíces descamadas por insistentes raudales, que bajan atorados en la ver tiente como cataratas.

Los tambaleantes ranchitos abrumados se despliegan amontonados unos contra otros, y bordeados de precarios pastitos repartidos al azar.

Los zanjones sitiados de piedras y arenas arrastradas de mala gana por los temporales, y asediadas por las aguas del río. Algo extraño y mágico en esas paredes siempre húmedas y mohosas.

Algo de íntimo y casero en esos patios en declive presurosos, que irradian frescura y serenidad bajo las parras y crotos.

Allí se respira por doquier el implacable olor de la miseria.

Frágiles ranchitos que parecen de juguete detenidos en la pendiente, pintoresca agrupación humana, singulares seres de costumbre e idioma propios.

Como un clamor de herida abierta, sus barrancos de tierra roja parecen desafiar al sol, la lluvia, al frío en una mueca rugosa de lodo y pedregullo.

Modestos alambrados zigzaguean tambaleantes ante el peso del jazmín y el asombrado gyraü. De allí se ven sus lindes, el inquieto camalotal.

Saben de congoja sin flaquezas, hostigados por las aguas del antojadizo río, adosados a la ciudad indiferente y hostil.

***** *** *****

- Mba’eichapa Ramona?

¿Reiko põrapã?

- Aiko põrã gueteri.

- ¿E cierto pa que Julio e tu novio?

—Sí, ¿qué hay por eso?

E que también e mi novio.

—Y güeno, mi hija ¿yo piko no sabé que kuimba’e e como gallo? Puede con die mujer, así que aguantate, mi hija, aguantate nomá.

—Ndetarova niko nde!

A mí qué si anda por ella, no me hace niko falta. Me compró cama, baúl, ropero y todo. Para má, le aguanta a Marianito que e mi hijo akue de otro hombre, que e inaguantable.

Así ko nomá son la mujere malagradecida. Seguro que a ella también le ayuda. Ahora quiere prejudicano con su etúpido celo.

¡Marã piko che mombe’u si no podemo remediá! Etá fuera de lugar, como dice mi comagre, que e una señora de sociedá y todo.

Ella e muy buena, tiene caridá, siempre mira por nosotro.

¡I mena nomá e demasiado jodido!

Como todo kuimba’e, cuanto ella se decuida, entra por nosotro en jakare.

¡Y qué piko le vamo hacé! devarte vamo ponderá, si todo lo patrón e luego lo mimo.., sin falta oikese nde kotýpe.

El ko tiene diculpa, porque la señora, con todo ese asunto de té canata, anda por ahí con su auto nuevo, peluquería, vernisá, hamba’e, no sé eté qué pa e eso, pero se vite paqueta y todo lo día le deja solito.

¡Oĩ ko nomá peteĩ problema! Me quiere casá a toda cota, eso me moleta, pa sabé. ¿Por qué pa quiere mi degracia?

Menda niko e jodido porque cuando salí la Iglesiagui, ojecreé tu dueño, y te trata como cualquié cosa, ha oka’úrõ, katuete nenupá. Oheka otro kuña avei!

¡Nde rasóre! caprichosa retobada eta mi comagre, quiere que tome patilla concetiva a toda cota.

Yo no quiero ete, porque pa’i dice que e pecado mortal, vamo sin falta infierno pe. ¿Sabé pa qué dice mi comagre? “Má pecado e no tené que dale de comer”.

¡Nde! ¡Dio mío, me hace todo py’ajere! a deconfiá luego de ese pitogüe que todo lo día anda por mi patio.

¡Etoy en etado... mba’éiko ajapóta! ¡che výra! ¿por qué pa no le hice caso a mi comagre rae? Con ete criatura son sei, tre e de Julio y lo otro son de otro.

Sa’ i la porte; para peore, una noche ou Julio primo, ecapado de policía, porque anda en política.

¡Ha ndohovéi! etamo todo ojo’aripa. ¡Peteĩ kilombo cha! ... carga para nosotro, que somo pobre, apena ko tenemo para nuetro hijo kuéra.

Ha’e isinverguenzo porque no saca su ojo de mi retyma, cuando etiendo ropa por alambre. Ndo kyhyjéi voi niko.

Ciertamente no tengo queja, me ayuda, trae agua en balte canilla Corposanape; lava ropa, barre, no repara ite por trabajo, e güeno, anga.

Nda negái voi que che gutá, porque e churro, según él mimo dice, lo kuñá etá todo loca por él.

¡ Ha che aguerovia! porque e yuky, ha ipõrã avei. ¡Che reviráta hína!... Si jode ese que sabemo, en cualquié momento me acueto por su primo... ¡Ipire vai niko Julio!

No me da pelota, ¿quién pa no sabe? ¿Acaso, soy sonsa o qué?

Che vecina ohecha ojeroky Petrona ndive clu “Sol de América” pe.

Si macanea, no va podé por alambre de su akãrati, problema va se esa mi comagre metereta que se encariña por ello, porque e su jardinero niko... ella ko e de bueno sentimiento, pero ¡che mo kane’õma chugui!

Lee demasiado libro, tiene un mbojere que ni ella mimo etiende.

¡Itarova niko con todo eso asunto de lo moral! ¡Mba’éiko upéa! ¿De dónde piko ella saca todo eso? ¡Aichijáranga! miramína lo que me dice.

Gua’u que etá haciendo getione para sacano de Chacarita y dano un casita de iglesia patorale, no sé qué, ni dónde pa.

¿Como pa se le ocurre esa etupidé? idesubicada niko, cualquié cosa de eso ko anda por su cabeza.

¡Trite demá niko che apyta, porque nañanimái ha’évo ichupe que de mi ranchito nadie me va sacar.

Nosotro etamo acotumbrado, y le queremo a Chacarita. Ciertamente que cuando viene creciente pe inundación, vemo nuetro casitape día a día entra agua, hata que llega a lo techo.

Upéa i trite, pero no arreglamo mal que mal, todo ko ayuda, dentro de su posibilidá.

¿Qué piko via hacé en otro parte? Aquí niko yo nací y no voy a salí.

Ete ko e mi vida; para peor, e rancho kue de mi papá que murió guerrape.

Regular põrã todo mi amiga etá aquí, y no pasamo la mano entre todo.

Cuando baja agua limpiamo ¡rovy’a! Cualquiera no mira hata que pasa necesidá. ¿Dónde pa en otro parte alguno va repará por nosotro?

La ecuelita de mi hijo oñeinundá, pero ndaipóri la problema, porque veterano kuera guerra Chaco preta su galpón a maetra, y santa pacua. ¡Che memby kuéra trabaja má fácil aquí!

Peteĩ o vendé chicle calle Palma pe; upe otro, canillita; ha otro, lutrabota centro pe; che mita kuña oñe conchavá peteĩ tienda pe.

¡Naumbréna! che a eplicá bien, pero no entendéi voi, porque su cabeza oiko en otra parte, y no e Chacariteña

Señora, portón pe etá ese tu comagre de Chacarita.

—Hacéla pasar... sí, aquí en el dormitorio.

—Buen día, patrona, aikotevẽ nderehe!

—Hola, Ramona, ¿qué hacés por acá? Estos días estuve pensando en vos cuando supe que había creciente.

—¡Y güeno, comagre, aĩ põrãma! Hace rato ko nomá digo: voy visitá la patrona y llevale un gallinita de mi patio para su vori vori.

— ¡ Gracias Ramona! La comeré en tu nombre, pero estoy segura de que no habrás venido por eso solo.

— E’a... pero so deconfiada por mí... yo ko te etraño mucho, pero ¿sabé pa? a lo pobre niko anga siempre no falta la problema.

— Ramona! ¿qué te pasa?

— Río pe sigue creciente, toma todo nuetro rancho. Vamo tené que subí y dejá todo nuetra cosa tirado por ahí.., y bueno, eta ve no e yo la problema... ¿Te acordá pa ña Emerenciana membýre lavandera kue? Julio Primo, ¿te acordá pa hína? Etá niko preso, no sabemo ete má de él, su mamá etá preocupada, anga.

—j,Por qué lo apresaron, Ramona?

—... Y no sé... dice que e comunita, dede ese día que entra la cárcelpe, nadie sabe en dónde pa etá.

—Está bien, está bien, ya entiendo... ¿qué querés quehaga?

—Me acordé niko de ese tu pariente capo que etá casado por tu parienta; si podé averiguá dónde pa etá.

Su mamita pue le quiere llevar ao mi para su muda.

Alguno dice que etá en in otro katu, en Tacumbú. Así ko no tiene, como bola sin manija. No hay ete ratro de él.

Aikuaasénte si etá vivo terãpa omano, para no llevar devarte su comida,

Che apensá que e cuetión de pollera.

— Mirá Ramona! por lo que contás, esto es muy grave y peligroso; mejor no te metas, andá tranquila a tu casa y olvidate del asunto.

— Cómo pa, comagre vamo etá tranquilo! si mi tía llora todo lo momento, y vo so nuetro único eperanza.

¿Quién pa va a mirá por nosotro, si vo me abandoná?

—Bueno, no llores me da mucha pena, pero es un asunto feo.

— ¡Yo niko, comagre, no te pido luego que le largue! Sólo queremo sabé si vive o se murió pa.

—Está bien, trataré de averiguar. Cuando sepa algo, le mandaré a mi muchacha con noticias, pero no te hagas muchas ilusiones.

—Patrona, ¿e piko muy feo comunita? Te via contá un secreto privado, y no que le diga a nadie:

La otra vé niko oiko un copiración en la casa de mi comagre, y me fui...! nde, cómo pa me aburri oñe’e hikuái libertá, ha una vida mejor... Che a deconflá voi, che ndagueroviái aipo vida mejor para poriahukuéra.

—Ramona, no te metas más en ese tipo de reunión; tienen ideas contrarias a nuestra religión, te podría hablar horas sobre los comunistas, pero no entenderías, lo

que dicen son mentiras.

Te repito, nada de reuniones políticas; esto te puede crear muchos problemas, te meterás en un gran lío, y te aviso, no cuentes conmigo, creo que hablé bien claro ¿me entendiste?

Andá a la cocina, las muchachas te van a dar ropas y provistas.

Decile a ña Emerenciana que rece mucho, voy hacer lo imposible para averiguar dónde está su hijo.

— ¡Che comagre okyhyje!... e buena anga, pero adeconfiá que ndikatúi ojapo mba’eve en eto asunto...

No me da confianza luego eso gente en copiración.

¿Cuándo piko se ve que poriahu tiene vida mejor?

¡Nambréna! ¿marã pa che ajepy’apýta?

***** *** *****

Lo rico niko son iguale nomá que de nosotro. Mamita dice que alguno no e ete bueno con pobre, trata como perro... ¿y por qué no le muerde mba’e? Avave ko’ápe no maltratái jagua, a contrario.

Habla con deprecio, no repara ite para ofendé, ordena como militar, con autoridá ha prepotencia.

E mala, se cree por su plata y no e ete decente; un día dice por mi mamá que e mondaha.

¿Quién pa va a queré su plata de porquería? Nosotro sorno pobre pero honrado. Ese su hijo prepotento sí que viene cuando amanece todo, ha’e omonda y arrima por nosotro.

Tiene oló de guiki y quiere aprovechá por nosotro. Nadie quiere acotá con melenudo que no se baña luego y no se peina.

Dice luego que le bucamo a su hijo ndaje.

¡Upéa katu! ... De eso no dequitamo sin falta...

¿Y cómo pa? ... cuando tenemo retiro lo domingo rojuyevy marte hamba’e en ve de lune, y tiene que aguantá mante.

— ¡Y qué pa le decí entonce?—Y... nada... la preteto de siempre, que omano che sy, che ni, che tia, hamba’e.

Mamita etá demasiado encariñada por su hijo chico, por eso nomá no le deja, éllante le da remedio cuan do etá enfermo.

Señor e militar, ha’e katu no se entremete con nosotro, tiene buen situación, o ganá põrã militar kuéra voi: tiene camión tumba, un camioneta, do auto, avión, etancia, mucho casa põrã y... ¡ sombrero ka’a! ... Nipo

señora oñemongeta teléfono pe ra’e, porque tiene aman te como telenovela; cuando señor va la etancia, sale pitando en su auto ... Y gtieno... amomimóitajety mba’e, rokarúta con cocido. Sa’i la porte; situación política, creciente, moquito, refrío... ndai gutoi la vida de jagua.

***** *** *****

Patronita; ¿cómo pa anda ese tu problema? Quiero ete que sea felí...

Yo niko ya tiene mi felí y mi no felí, y vo katu siempre con lo mimo problema y lo mimo hombre. Si no podé cambiá de problema, ecambiamína de hombre, che amami.

¡Che niko che výra inoranta!: pero... nde ¡terca mula! Así también mamita: mi padratro oinupã ichupe, anda por mujer, pero nunca ndohejái ichu-pe, hata que un día de tanto que opena omano...! ¡Santa ko che sy!

Che niko che felí con mi concubino akue, hata que un día fatale amenda hese por liga ite, nunca má a decansá, hata que aheja ichupe.

No valeiete encaprichá por hombre, si todo niko e má o meno lo mimo igual.

Upeichaite yo hablo a mi sobrina kuéra, o mendase iterei niko. Parece que etá de moda, como vikini la casamiento.

***** *** *****

Nde, Severino, che acompañamína ñavendé agua chipa haku põrã. No e ete como Barrero, pero se come...

Quiero ko decirte una cosa... anike nde pochýti chendive: ya demasiado tiempo que etá con nosotro; no e ete que te quiero echá. Aikuaasénte cuándo te va pa ir para etrañarte nomá... ¡No que te enoje por mí!

—Muñeca, yo no me enojo ete por vo, aikuaa põrã tu sentimiento aunque queré econdé de mí. Único che aipota e un jurupyte de aquello que una vez me dite, y ahora te negá, ¿ajépa, tesora?

—Atrevido, nde arriero, ami no me calienta tu pensamiento.

—No me trate con tanto deprecio, Ramonita, que en cualquié momento etá llorando mucho por mí.

—Re ñe’e rei, ndaikotevẽi niko la nde ayuda...

—Y güeno etonce, upéa ipohýi demá...

—Severino, jahá umi tape po’i ñuatĩ háre.

Dede cuándo pa tu pié e tan fino? nunca niko usá zapato ni arpargata, usamína sapatupa aunque sea.

— ¡Nde jarýi maleta! yo soy como lo de ante, siempre pynandi, che sýicha, che jarýicha Por eso mimo mequino por mi pie; no niego luego que me aprieta todo mal la che zapatu, no sé usá; llevo siempre por mi mano, no da guto...! Anivéna re talla cherehe. Ndaipotái, y bata!

— Nde atrasada iterei!

No sabé que lo de ante no e má lo mimo que lo de hoy, ecuchamína la radio: Ahora, progreso y progreso, etamo mejore que de ante, ete gobierno e güeno, ¿no ve?

— ¡Nde rasóre! anína reñembotavýti upéa propaganda gubernamentalnte, reikuaápa!

Etamo siempre igual, siempre pobre y danificado. Ni radio ni diario o solucionáta la ñande situación.

Upéa na emoĩnge nde akãme che ra’a!

—He’e, tené razó, e puro vyryry sin eperanza.

—Ahániri, no diga eso, e pecado. Dio e nuestro eperanza, che aguerovia la Ñandejára Jesúpe.

—Seguro que eso dice tu pa’i, te influencia niko, Ramona, cualquié día nde picáta hina.

— ¡Aníke! Dio te va catigá por tu malo pensamiento y va caé por cabeza de tu hijo. Nunca má diga eso blafemia, lavá tu boca con javõ, o te echo de mi rancho.

—Eso katu e lo que yo etá queriendo, hína. Cuando má te renega, má te quiero, ¿reikuaápa, che paloma? Nde yuky ha pe nde resa põrã chembotarovaite.

—¡Cháke! oúta la che compañero ha ome’ẽta ndéve tu merecido hína porque e celoso por mí.

— Máva piko omombe’úta ichupe?

— Ha che!...

— Añete? nda gueroviái, porque katuete ovyreáta ñande cóntrape.

— Añamembyre! ndaipóri nde ganáva ndéve.

—Ani renegáti, Ramonita. Ndo valéi reluchá nde sentimientore. Nemandu’áne cherehe

***** *** ******

Mi vecina etá quebrantada porque su hija, que trabaja en protituta no viene a dormí la noche; o pensá que cualquié sortado le viola mba’e.

—Ramona... ¿mba’éiko la protituta?

— E’a pero nde ignoranta! e lo kuña que se acueta por hombre, nde výra, por plata ¿entendé pa?

—He’e... ¿por qué pa no me decí nomá puta? Me enredá niko todo... etonce che avei protituta porque me acueto por hombre.

— Nde tarovango nde, che ama mí! Vo tené compañero nomá y no e ete por plata, él katu e protituto por que se arrima por vo, y e mantenido, umi atorranto que anda todo lo día sentado en hamaca tomando mate o tereré que vo etúpida le cebá... Dale kantu na su merecido, mba’e. ¡Añaraytĩpe guare!

—Nde, Ramona... so letrada, se mudó todo de tu comagre por yo.

—Ikatu... pero no quiero ite su vida.., ella ko etá ca sada anga, y tiene que aguantá peteĩ kuimba’e “toda la vida”, he’iháicha pa’i.

—Pero, como nosotro nomá ko ha de tener avei su jegustaha ¿ajépa?

— Reporanduma piko ra’e ichupe?

—Sí, le apregunté akue, pero e muy callada... Para eso etá lo principio, Ramona, he’i...

—Ijapu ndéve, Ramona, o ñe’e reínteko ha’e. I viva niko ¿mbaé’iko la principio?

—Umía vyrorei, quiero que vea cómo pa le habla a su hijo ¡pobre anga! ... que no te mete lo dedo en la narí,

que caminána así, que bañáteke. I manía ko eso de lo baño, se prefuma y no e ete pacholi, e prefume caro ¡naumbréna! A mí me guta, e má lindo cuando Severino sale bien bañadito con javõ de coco.

***** *** *****

Nde niko rejejapónte, patrona ¿cómo piko no va entendé una cosa tan sencillo?

No piense mal de mí, yo niko le rezo siempre a San Bla para que le deje a ese patrón que no te sabe apreciá en lo que vo valé.

En cualquié momento nde g̃uaimíta, ha mba’e piko rejapovéta. Ndo valéi niko la rejedeperdieiá rei péicha.

¡Etoy cansada de yo, comagre! So retobada, che kueráima, de hace mucho niko te digo, y yo dale que dale con ese tu mena santoro... ¿i picho dulce piko para encapricharte así?

Me acuerdo bien de hace mucho: ko señor ne buena presencia va, serio, reposado, itarovaite niko akue nderehe.

...No digo luego nada... pero por lo meno tené que tantear, si eso no cueta nada, y no se te pega, ¿cómo pa va sabé cuál e mejor? ...tanteando, tanteando, aheja výro al trote.

Ya sé que hay que creer en Dio, pero no e pecado viví de acuerdo a tu necesidá.

¡Epuka, epuka! ... un día, y no ha de pasá mucho, te va arrepentí; katuete nemandu’áta cherche.

Yo te conoco bien, sé que etá solita y trite. Nda gueroviái eso de remordimiento, yo tiene mucho hombre, y nunca tiene eso de remordimiento. Mentira de pa’i eso ma’era...

***** *** *****

Ante akue, cuando etamo junto le guta la cañita, todo lo día o aperita nuetro vecino ndive.

Güeno niko era, pero ika’u eterei, oiko oñe’ reí fubol gui, oguapy naranja guype ho’u la Parapití.

O rematá cherehe ha chenupã. Upéa che morrenega iterei!, ¡qué piko se cree ese! ¡Nde!

Severino gui, Julio oikóma sombrero ka’a. ¡Denunciale sí a la comisaría!, he’i chéve Severino. Ha che výra, le hago caso un poco, y miramína lo que me pasa.

¿Qué pa se me ocurre metéme con autoridá, si no tengo ni pagrino que me repalda?

Te llama cada rato, te pregunta soncera, qué tetigo hamba’e.

Ni ka’úre omba’apo, mi hijo kuéra anda todo tira do por ahí...! añamembyre! ¿Mba’éiko la un garrotazo má o meno? Si tiene todo su amigo, enseguida le va largá, me va rogá, y roseguita como de siempre, luego.

¡Carajo, che suerte! che suerte a la final, porque se arrejunta por esa guaimi doble ancho, que le enderesa

ko, y no tengo que econderme má para andá por Severino. “No hay mal que por bien no viene” he’i karai ñe’ éme.

***** *** *****

¡Tereho Paraguaype emba’apo, che memby! Che apytáta kokuépe. Mientra tengo salú, via atendé por tu criatura, dame nomá sapy’a py’a un poco de pirapire.

Mandyju cosecha ha soja opa... no hay ete porvení. ¡Site quedá aquí nemomembychevýta pe bandido hína!

—Ndahaséi niko, mamita, che ko avy’a ko’ápe. Ajahe’óta mante ahejávo che valle pe.

—jPaciencia! tené que ir, campaña ndo valéi, todo tu prima etá todo en ciudá, o trabajá põrã en mucama, revivíta Chacaritape Ramona ndive, allí etá todo nuetro gente kuéra.

Depué te va orientá. vo mima. Aníke nde tarováti. Suerte, che memby kuña, heta ko la trabajo upépe. Eprovamína Paragua’ýpe

No vaya nomá a pretendé demasiado porque nde recluta niko.

Sin falta va ir progresando, nde guapa rõ ha nde decente, honrada, no que me haga pasa vergüenza que. ¿Rehendúpa?

Roacompañata micropebe, mombyry etereí ko la rehóta hína.

Depué tomá uña 29 Ibyku’i, Salto Crital, ensegui da ndereraháta Asunción pe.

De aquí a do me no te va acordá má de tu valle.

—Pero na ñe’e kuaái ete niko la catellano pe.

—No importa, che ama, enseguida va aprendé, cuan do yo era mitãkuña andaba por allí mucho año; así soy mujer útil.

Semana Santape reju jevýta repyta hag̃ua hata Pácua. Ko’ãgã niko oky tiempo voíma.

Reimora’ỹre, en cualquié momento og̃uahẽta la Año Nuevo, ha rejujevýta, ha rofletáta micro jajeroky hãgua clu “Cerrito pe”.

¡Resignación, che memby! Así ko nomá e luego la vida de campesino, sin falta rojerrebucá trabajo mombyry valle gui. Campo niko e pobre demá.

Aníke nde výrati ha regueru chéve mitã. Por lo meno emenda siquiera, única forma que va protejé tu criatura; hombre ko e recurso.

***** *** *****

Agueru ndéve nde ahijada para que le bendiga, e muy buena ko, de dominio hína, cuidale que bien; único condición mandale la ecuela, porque che ndikatui a educá ichupe, heta mitã arekóma.

No tiene permiso para salí con nadie, si no e con yo, patrona, o cuando che aheka ichupe Año Nuevo pe.

Iguapita, sabe atendé por criatura. No habla nomá la catellano, pero enseguida o aprendéta, porque ha’e iletrada ha iñintelingenta.

Te traigo ko lita útile para lo otro mita’i anga... Decalzo nomá ¿dónde piko via sacá tanto champiõ?

***** *** *****

Nda güeroviaiete ese tu discurso, pero no quiero ete dicutí por vo, patrona.

Aikuaa voi, a la finale va tené razõ y siempre reganá luego.

Etá bien, comagre, etá bien, nde voluntánte rojapóta. Ya sé, ya te dije, vamo casano o qué.

Na mendaséi ete ningo, pero amendáta katuete, capá que tengo suerte, si la Virgen de Ka’akupe me ayuda en ete paso dificile. Ella niko sabe mi buena voluntá, cuál pa va se mi detino en eto asunto.

Algún conveniencia niko via tené, porque todo mi hijo va se legal, y nadie va decí por ello que son natural, pagre deconocido.

Ndarekói para la fieta, ha upéa gran problema, todo e muy caro luego... ¡A la pucha, comagre!... me etá metiendo en apuro.

No quiero ete sé carga para yo, Julio no va queré, él ko e delicado, ogüereko su delicadeza.

— Por qué pa no eperamo mejorá nuetro situación para podé agarrá compromiso?...

-jClaro... lo gato de la fieta!... ¡Qué!... ¿yo piko queré pagá lo gato?... ¡eposible, nde rasóre! ¿Cómo piko via decirte que etoy lita, ndaipóri salida?...

¡Pero Julio no tiene para trajearse, señora! Bueno... bueno mba’e, etonce.

— Imanía niko casamiento eta mi comagre!, cual quiera opensá que e demasiada felí, anga, na entendei ete capricho ¡chúlina!, e buena pero me pone nevriosa sapy’a. ¡Tamenda mba’e!

***** *** *****

La pinta e lo de meno porque itarova hese, etá caliente, porque le hace todo paje, era niko akue su aluno pue, demasiado mayora por él. Alguno kuña así ko nomá son luego, con permanente chororĩ, tetona, sin eperanza ha ikyráko, y tiene toda su comodidade.

Etá nomá demasiado celosa por él, por eso no tiene pokyrã en su hamburguesería. ¿Quién pa no va a mequiná si e jovẽ lindo muchacho?

¡Cherejápe!

Ha’e niko otopa akue mitã kuña ovaléva, ¡péa che akue! ¿Qué pa otra cosa va queré hombre? Alguien que te atiende bien, lava tu ropa, cocina, y te mantiene.

Che mandu’a põrã, che mita kuñáró, una mañana umi lucero del alba omimbipáva cielo, ha ro’y, me llevó en su gurúpape.

Ni la che sy bendición ndaipotái, porque avy’a iterei hendive.

Che memby chugui Marianito, que e su cara, ¡la mima igual!

Cuando él me quería, ohaihu la ita’ýra kuéra. Depué que ndacheraihuvéi, ndo haihuvéma ichupekuéra. Péicha voínte ko lo kuimba’e: buen pagre mientra ohaihu la kuñáme, pero un día nomá se fue con pe gor da platuda; upéare ndi katúi reluchá.

Suerte que yo anda regular põrã con Severino, por eso no me importa luego.

¡Porque iguto ve la tupápe Severino ndive!

***** *** *****

¡E’a... la señora, no e ete que me guta cambiá de hombre como yo decí! Me ofendé niko!

Así ko nomá luego e la vida, frite y jodida. ¿Vo piko no sabé acaso le queré, sapy’a no le queré, te deja, le dejá, ndai gutoi voi. ¡Moõiko la problema! Sola ndai gutoi, no hay ete otro recurso.

¡Acaso yo tengo la culpa!

Uno niko necesita hombre que atienda por tu hijo y te ayuda en cualquié necesidá. De qué piko te sirve etá casada por uno que ni te mira luego, y anda por otra. ¡Upéa che na entendéi voi!

Che gutá kuimba’e yuky ha o’ñe’ẽ kuaa cualquiér cosare, ha repuka aunque sea; te cuenta de aparecido, pombero ha mba’e.

No viá negá que Severino hace mucho oiko che rapykuéri hamba’e Julio katu, che mena gua’u, ha me

hace crecé barrigante, ndai gutoi ete, para único que etá, ni che mo kunu’ũ, opo che ári galloicha y lito.

¡Che piko gallina, mba’e!

Severino trato no te podé resití luego, í poco a poco te va metiendo, hína.

Por eso un día nomá, mal que mal alzo mi ropita y me fui sin má trámite...

Depué katu otro día buco mi criatura, y nunca má ahechase ichupe. ¡Che kueráima!

***** *** *****

¿Qué te pasa, estás nerviosa?

—Esa comadre que tengo en Chacarita me saca de quicio.

— ¿Por eso tenés esa cara? Lo mejor es que no te ocupes más de esa gente.

— ¡Qué poca sensibilidad tenés con tu prójimo! Deberías asumir la responsabilidad de tu situación privilegiada.

¡Qué desamparadas estarían nuestras gentes si no tuvieran padrinos! Hace mucho que ellos lo entendieron así.

¿Te acordás de cuántas ahijadas tenía mamá? Vivían con nosotros, servían, las enviaba al colegio, las casaba, y siguió ayudándolas, hasta el día de su muerte. ¡Qué matronas eran nuestras viejas! Si esa costumbre hubiera persistido, quizá no habría tantos niños

desamparados en las calles, ni el problema social que persiste

— ¡Te estás volviendo loca, socialista o comunista!

— ¿Lo fueron acaso nuestras abuelas? Eran otros tiempos, sí, pero los seres humanos han sido los mismos en todos los tiempos.

 

***** *** *****

¡Moógui, piko reju! ¡ Por qué pa andá con ete calor que te achicharra sin tu manto ni nada! ¡Nde teju! ¿No sabépa acaso que... eta e hora de ya sabé...?

— Cual pa e tu deligencia!

—Aju ña Rosalva rancho gui, pe prebera que echa la carta. Tu vida, pasado, presente, futuro, upéa che aikuaase.

— ¿Ella piko e epiritíta, etonce?

—No sé bien, te echa nomá la carta.

—Ña Rosalva aikuaa ichupe, porque la che gente oho kuri upépe. Te acierta voi.

— ¡Haijuepúcha!, dice que va haber casamiento ineperado, seguro ha de se Chiquita, que está en etado. I concubino omendase, ha’e ndoi potái, da mala suerte

a tu relación, he’i.

A recibita carta de lejo ipaha, seguro que e Roberto que trabaja en contrabandita Clorindape. Tiene mucha plata ha buen contato con gedarme.

Peteĩ trigueño etá loco por mi, che aikuaa upéa pero no te via contá, porque nde juru-guasu eterei.

Che rival, morocha asentada pero la che carta triunfo seguro voi.


 

 

(Esperar unos segundos para descarga total en el espacio - Libro digital/ PDF)

 

Ramona Quebranto, De Margot Ayala de Michelagnoli by portalguarani

 

Biblioteca Virtual del PORTALGUARANI.COM

 

 

 

 

 

 

Para compra del libro debe contactar:

ARANDURÃ EDITORIAL

www.arandura.pyglobal.com

Asunción - Paraguay

Telefax: 595 - 21 - 214.295

e-mail: arandura@telesurf.com.py

 

 

Enlace al espacio de la ARANDURÃ EDITORIAL

en PORTALGUARANI.COM

 

(Hacer click sobre la imagen)

 

 

 

 

 

ENLACE INTERNO A ESPACIO DE VISITA RECOMENDADA


(Hacer click sobre la imagen)






Bibliotecas Virtuales donde se incluyó el Documento:
ARANDURÃ
ARANDURÃ EDITORIAL
CENTRO
CENTRO CULTURAL DE LA REPÚBLICA EL CABILDO
IDIOMA
IDIOMA GUARANÍ - POESÍAS - MÚSICAS - ESTUDIOS...
BIBLIOTECA
BIBLIOTECA VIRTUAL DEL PORTALGUARANI.COM - LI



Leyenda:
Solo en exposición en museos y galerías
Solo en exposición en la web
Colección privada o del Artista
Catalogado en artes visuales o exposiciones realizadas
Venta directa
Obra Robada




Buscador PortalGuarani.com de Artistas y Autores Paraguayos

 

 

Portal Guarani © 2024
Todos los derechos reservados, Asunción - Paraguay
CEO Eduardo Pratt, Desarollador Ing. Gustavo Lezcano, Contenidos Lic.Rosanna López Vera

Logros y Reconocimientos del Portal
- Declarado de Interés Cultural Nacional
- Declarado de Interés Cultural Municipal
- Doble Ganador del WSA